Kişilik bozuklukları uzun dönemli, şiddetli ve dirençli düşünce ve davranış kalıplarıyla karakterize olmuş zihinsel bozukluklar sınıfıdır. Kişilik bozuklukları, Ruhsal Bozuklukların Tanısal ve İstatistiksel El Kitabının (DSM-5) beşinci ve en son versiyonunda tanımlanan 10 psikiyatrik durumu içermektedir.
Her biri, diğer insanlarla sağlıklı, normal yollarla ilişki kurmakla ilgili problemler yaratan, rahatsız edici olabilecek kişilik özellikleriyle tanımlanan farklı bir akıl hastalığıdır.
Kişilik Bozukluğu Türleri
DSM-5, kişilik bozukluklarını ortak temel özelliklere dayanarak üç grup veya küme halinde organize eder.
A Kümesi
Bu kişilik bozuklukları garip veya eksantrik davranışlarla karakterizedir. A kümesi bir kişilik bozukluğu olan kişiler, ilişkilerinde büyük aksaklıklar yaşama eğilimindedir, çünkü davranışları tuhaf, şüpheli veya kopuk olarak algılanabilir.
A kümesi kişilik bozuklukları şunları içerir:
- Paranoid kişilik bozukluğu: Semptomlar arasında diğer insanlara yönelik kronik, yaygın güvensizlik; arkadaşlar, aile ve ortaklar da dahil olmak üzere başkaları tarafından aldatılma veya sömürülme şüphesi; aldatmaya tepki olarak öfkeli patlamalar; ve soğuk, gizli veya kıskanç davranışlar.
- Şizoid kişilik bozukluğu: Diğer insanlara karşı sosyal izolasyon ve ilgisizlik ile karakterizedir. Kadınlardan daha fazla erkeklerde görülür. Bu nispeten nadir bozukluğu olan insanlar genellikle soğuk ve sosyal açıdan geri çekilmiş olarak tanımlanır, nadiren diğer insanlarla yakın ilişkileri vardır. Günlük hayatlarında çoğunlukla içgözlem ve fanteziler ile meşguldürler.
- Şizotipal kişilik bozukluğu: Garip konuşma, davranış ve görünümün yanı sıra garip inançlar ve ilişkiler kurma güçlüğü içerir.
B Kümesi
B kümesi kişilik bozuklukları, dramatik veya düzensiz davranışlarla karakterizedir. Bu kümeden bir kişilik bozukluğu olan insanlar ya çok yoğun duygular yaşama ya da son derece dürtüsel, dramatik, karışık veya yasalara aykırı davranışlarda bulunma eğilimindedir.
B kümesi kişilik bozuklukları şunları içerir:
- Antisosyal kişilik bozukluğu diğer çoğu kişilik bozukluğu aksine çocukluk çağında ortaya eğilimindedir (ancak çoğu kişide ergenlik ya da genç erişkinliğe kadar görünmez). Semptomlar, kurallara ve sosyal normlara saygısızlığı ve diğer insanlar için empati eksikliğini içerir.
- Sınır (Borderline) kişilik bozukluğu duygusal dengesizlik, yoğun çalkantılı kişilerarası ilişkiler ve dürtüsel davranışlarla karakterizedir.
- Histrionik kişilik bozukluğu dikkat çekmek için genellikle sosyal olarak uygunsuz davranışlarda bulunan, her zaman ilgi merkezi olma ihtiyacında olan bir kişilik bozukluğudur. Bu bozukluğu olan kişilerde sık sık ruh hali değişimleri olabilir.
- Narsisistik kişilik bozukluğu benmerkezcilik, abartılı benlik imajı ve başkaları için empati eksikliği ile ilişkilidir.
C Kümesi
C kümesi kişilik bozuklukları anksiyete ile karakterizedir. Bu kümeden bir kişilik bozukluğu olan insanlar yaygın kaygı ve korkular yaşama eğilimindedir.
C kümesi kişilik bozuklukları şunları içerir:
- Kaçıngan kişilik bozukluğu olan kişiler yetersizlik duygusuna sahiptir ve olumsuz değerlendirilmeye karşı aşırı hassasiyet gösterirler. Sosyal etkileşimlerden kaçınırlar. Kaçıngan kişilik bozukluğu olan bireyler kendilerini huzursuz, endişeli, yalnız olarak tanımlarlar ve genellikle diğer insanlardan dışlanmış hissederler.
- Bağımlı kişilik bozukluğu, yalnız olma korkusunu içerir ve sıklıkla bu bozukluğu olanların diğer insanların kendileriyle ilgilenmelerini sağlamak için mantıksız ya da aşırı bir şeyler yapmalarına neden olur.
- Obsesif kompulsif kişilik bozukluğu düzenlilik, mükemmelliyetçilik ve ilişkilerin kontrolü ile meşgul olma ile karakterizedir. Benzer şekilde adlandırılsa da, obsesif kompulsif bozukluk (OKB) ile aynı şey değildir .
Kişilik Bozukluğu Belirtileri
Kişilik bozuklukları ergenlik veya erken yetişkinlik döneminde ortaya çıkma, uzun yıllar boyunca devam etme ve büyük sıkıntılara neden olma eğilimindedir. Bu süre zarfında, diğer insanlarla muazzam çatışmaya neden olur, ilişkileri, sosyal durumları ve yaşam hedeflerini etkiler. Kişilik bozuklukları olan insanlar genellikle problemleri olduğunu ve çevrelerindeki kişilerle (klinisyenler dahil) kafa karıştırıcı ve sinir bozucu bir iletişimde olduklarını kabul etmezler.
Genel olarak, kişilik bozukluklarının belirtileri iki kategoriye ayrılır: öz kimlik ve kişilerarası işlevsellik.
Öz kimlik sorunları şunları içerir:
- Kararsız benlik imajı (kendini kibar veya acımasız olarak görme arasında dalgalanma)
- Değerler, hedefler ve görünümdeki tutarsızlıklar (aile içinde sakin ve dindar olmakla birlikte başka yerlerde küfürbaz ve kaba olmak gibi)
Kişilerarası sorunlar şunları içerir:
- Başkalarına duyarsız olmak (empati kuramamak)
- Kendileri ve diğerleri arasındaki sınırları bilmede zorluk
- Uygun olmayan derecede düşük veya yüksek benlik saygısı
- Tutarsız, duygusal anlamda dengesiz, ihmalkar veya sorumsuz ebeveynlik stilleri
Teşhis
DMS-5’e göre, bir kişiye kişilik bozukluğu tanısı koymak için aşağıdaki kriterler karşılanmalıdır:
- Sosyal işlevselliği, iş, okul ve yakın ilişkileri etkileyen kronik ve yaygın davranış kalıpları
- Aşağıdaki dört alandan ikisini veya daha fazlasını etkileyen belirtiler: düşünceler, duygular, kişilerarası işlevsellik, dürtü kontrolü
- Ergenlik veya erken yetişkinliğe kadar izlenebilen davranış kalıplarının başlangıcı
- Diğer zihinsel bozukluklar, madde kullanımı veya tıbbi durumlar ile açıklanamayan davranış kalıpları
Ayırıcı tanı
Bir klinisyenin kişilik bozukluğunu teşhis edebilmesi için, semptomlara neden olabilecek diğer bozuklukları veya tıbbi durumları ekarte etmek için ayırıcı bir tanı koyması gerekir.
Ayırıcı tanı çok önemlidir, ancak zor olabilir çünkü kişilik bozuklukları diğer psikolojik rahatsızlıklar ile birlikte görülür. Bir kişilik bozukluğu için kriterleri karşılayan bir kişi sıklıkla bir veya daha fazla ek kişilik bozukluğu için olan kriterleri de karşılayacaktır.
ABD’de yürütülen bir çalışmada, borderline kişilik bozukluğu (BPD) olan kişilerin yaklaşık %85’inin en az bir diğer kişilik veya duygudurum bozukluğu için de tanı kriterlerini karşıladığını bulmuştur.
Kişilik Bozukluğunun Nedenleri
Kişilik bozuklukları ayrımcılık yapmaz. Genel popülasyonun kabaca %10’unun ve klinik ortamlardaki psikiyatrik hastaların yarısının bir kişilik bozukluğu vardır.
Uzmanlar henüz kişilik bozukluklarının nedenlerini tam olarak anlayamasalar da, hem genetik hem de çevresel faktörlerin rol oynadığına inanmaktadırlar.
Kişilik bozukluklarının kabaca % 50’si genetik faktörlere ve aile öyküsüne bağlanır. Genetik yatkınlık insanları bu koşullara karşı daha duyarlı hale getirebilirken, deneyimler ve diğer çevresel faktörler kişilik bozukluğunun gelişiminde tetikleyici rol oynayabilir.
Kişilik Bozukluklarının Tedavisi
Klinik depresyon ve bipolar bozukluk gibi duygudurum bozukluklarına kıyasla, kişilik bozukluklarının etkili bir şekilde nasıl tedavi edileceği konusunda az çalışma vardır. Ve genel olarak, birçok uzman kişilik bozukluklarının tedavi edilmesinin zor olduğuna inanmaktadır, çünkü tanım gereği uzun süreli kişilik kalıplarıdır.
Genel olarak, kişilik bozukluğu tedavisinin amacı aşağıdakileri içerir:
- Kaygı ve depresyonun azaltılması
- İnsanların sorunlarının içsel olduğunu ve dünyayla sorunlu bir yoldan ilişki kurmalarına yol açtığını anlamalarına yardımcı olmak
- Pervasızlık, sosyal izolasyon, atılganlık eksikliği ve öfke patlamaları gibi uyumsuz ve sosyal olarak istenmeyen davranışları değiştirmek
- Bağımlılık, güvensizlik, kibir ve manipülatiflik gibi sorunlu kişilik özelliklerini değiştirmek
Psikoterapi
Kişilik bozukluklarının tedavisinde yararlı olabilecek çeşitli psikoterapi türleri şunlardır:
- Kendine zarar verme ve intihar ile ilgili dürtülerle başa çıkma, duyguları düzenleme ve ilişkileri geliştirme için başa çıkma becerileri ve stratejileri öğreten diyalektik davranış terapisi (DDT) .
- Olumsuz düşünceleri tanımak ve etkili baş etme stratejilerini öğrenmek amacıyla kullanılan bilişsel davranışçı terapi (BDT).
- İnsanlara iç durumlarını, bilinçdışı çatışmalarını ve savunma mekanizmalarını fark etmeyi öğreten psikoanalitik terapiler.
İlaç tedavisi
İlaç, kişilik bozukluğunun neden olduğu depresyon veya anksiyeteyi tedavi etmek için yararlı olabilir. Belirtilere bağlı olarak, aşağıdakilerden biri veya birkaçı reçete edilebilir:
- Anksiyolitik ilaçlar
- Antidepresanlar
- Antipsikotikler
- Duygudurum dengeleyiciler
Kişilik Bozukluğu ile Başa Çıkma
Bir kişilik bozukluğu ile nasıl başa çıkacağınızı öğrenmek, dengeyi en iyi şekilde sağlamanın anahtarıdır. Profesyonel destek aramaya ek olarak, güçlü duygularla mücadele ederken yardımcı olabilecek destekleyici bir arkadaşa veya aile üyesine ulaşmak önemlidir.
- Uzman olun. Durumunuzu ne kadar iyi bilirseniz, semptomları anlamanız ve bunlarla başa çıkmanız o kadar iyi olur. Durumunuzla ilgili bilgi sahibi olmak, sizi psikoterapiye devam etmeniz konusunda motive edebilir.
- Tedavinizde aktif bir rol oynayın. Terapi seansları sırasında ve sonrasında tedavi hedeflerinizi düşünmek için zaman ayırın. Kendinizi iyi hissetmeseniz bile, doktorunuz veya psikoloğunuzla konuşmadan seanslarınızı atlamayın veya ilaçlarınızı almayı bırakmayın. Benzer şekilde, düzenli kontrollerinizi aksatmayın.
- Öz bakım stratejileri uygulayın. Düzenli egzersiz, dengelei beslenme ve uyku programları, ruh hali değişimlerini önlemeye ve kaygı, stres ve depresyonu yönetmeye yardımcı olur. Semptomları kötüleştirebilen ve ilaçlarla etkileşime girebilecek uyuşturucu ve alkolden kaçınmak da önemlidir.
Yakınında Kişilik Bozukluğu Olanlar İçin
Kişilik bozukluğu olan sevdikleriniz varsa, bir akıl sağlığı uzmanıyla konuşmayı yararlı bulabilirsiniz. Bir uzman, başa çıkma becerilerini, sınırları nasıl ayarlayacağınızı ve kendinizi zarardan korumak için kişisel bakım stratejilerini nasıl uygulayacağınızı öğrenmenize yardımcı olabilir.
Siz veya sevdiğiniz birisi kişilik bozukluğu ile mücadele ediyorsa uzman desteği almanın en önemli şey olduğunu unutmamalısınız.
