Bilgisayar ve İnternet Bağımlılığı

Televizyon, cep telefonları, akıllı telefonlar, bilgisayarlar ve özellikle internet kullanan modern iletişim araçları artık günlük yaşamın önemli birer unsuru haline geldi. Günümüzde çocuklar bu iletişim araçlarıyla yetişiyor, gençler son derece doğal bir şekilde onları kullanıyor, ancak gittikçe daha fazla yaşlı insan da zamanlarının büyük bir kısmını internette geçiriyor. İnternet, neredeyse sınırsız imkânların bulunduğu yer. Oyun oynamak, sosyal medya üzerinden haberleşmek, okul ve meslek hayatında birçok konuya çözüm bulmak veya alışveriş yapmak için kullanılır.

Böylece bu iletişim araçları yaşamımızda çok sayıda farklı işlevi görerek gittikçe daha çok zaman ayırmamıza neden olur: Avrupa’da 12–19 yaş arası gençlerin yaşadığı tüm hanelerde artık bir bilgisayar ya da dizüstü bilgisayar (Laptop) bulunur, bunların %98’i ise internet bağlantısına sahiptir.

Bazı çocuklar ve gençler her gün saatlerce vakitlerini internette geçirir. On gençten dokuzu internet kullanımını çok önemli olarak değerlendirir. Genç erkekler, başta rol üstlenme oyunları veya yoğun oyuncu kitleli rol üstlenme oyunları olmak üzere internet temeli oyunları (“World of Warcraft” en bilinen örneğidir) tercih ederlerken, genç kızların internet aktiviteleri özellikle sosyal ağlar ve sohbet odalarında iletişim üzerine odaklanır. Orada başka kullanıcılarla temasa geçilir ve ilişkiler sürdürülür.

Demek ki iletişim araçları çok sayıda önemli fonksiyona sahiptir. Bunlardan bilinçli olarak yararlanmanın beraberinde getirdiği çok sayıda avantajlar da vardır:

• Arkadaşlıklar daha hızlı ve daha kolay kurulabilir
• Yeni roller üstlenilebilinir, davranış biçimleri ve kimlikler tecrübe edilinebilinir
• Birden fazla katılımcılı oyunlarda güçlü bir birliktelik duygusu oluşabilir

Ancak bazen internet faaliyetlerine ayrılan yoğun ilgi sorun olmaya başlayabilir.

İnternetin uçsuz bucaksız sahası ve olanakları aynı zamanda sanal dünyada “boğulma” tehlikesini de beraberinde getirir, kişinin etrafındaki gerçek dünya gittikçe küçülmeye, önem kaybetmeye başlar. Kişi internette gezinerek, sohbet ederek ve oynayarak, gerçek hayattaki sorunlarından (okulda veya aile içinde yaşanan sıkıntılar) kaçmaya çalışır. Dostlara ve aile fertlerine olan ilişkiler körelir, bilgisayar ve internet aktivitesi ise yaşamın odağına girer, ta ki birey onsuz kalmaya tahammül edemeyecek duruma gelene kadar.

Bilgisayar ve internet bağımlığının toplumdaki yaygınlığı hakkında elde henüz fazla araştırma verileri bulunmamakla birlikte, yine de uzmanlar toplumun %3’ü kadar bir kesimin bu bağımlılığa sahip olduğunu tahmin etmektedir ve bu oran da gittikçe artmaktadır. Bağımlıların arasında gittikçe yetişkin insanların sayısı artıyor olmasına rağmen, hala fiziki ve ruhsal gelişim evrelerinin ortasında bulundukları için çocuklar ve gençlerin özellikle risk altında oldukları düşünülmektedir. Bu yazıda belirtilenler bu nedenle özellikle bu grupla ilgilidir.

Tüm medya bağımlılıkları internetle sınırlı olmasa da (örn. televizyon izlemek veya internete bağlı olmadan Xbox gibi oyun konsollarında oy- nanan oyunlar gibi), günümüzde gittikçe daha çok aktivite çevrimiçi, yani internet ortamında yerine getirilmektedir. Ancak tek bir bilgisayar ve internet bağımlılığından bahsedilmesi mümkün değildir; onun yerine ilgili aktiviteye göre farklı sorunlu davranış biçimleri arasında ayırım yapılır: örneğin internet oyunu bağımlılığı veya “chat” (internette sohbet) bağımlılığı gibi tanımlarla.

İnternette oyun bağımlılığı bu bağımlılık türlerinin arasında özel bir konuma sahiptir.

Yine de her zaman dikkat etmeli: Bağımlı yapan bilgisayar ya da internet değildir; bağımlılığın oluşması için her zaman sunulan imkânların belirli özelliklerinin bir takım tetikleyiciler ile birleşimi söz konusudur. Bununla ilgili daha ayrıntılı açıklamaları bir sonraki bölümde bulabilirsiniz.

Bilgisayar ve internet bağımlılığı nasıl meydana gelir?

Risk faktörleri

Bir bilgisayar ve internet bağımlılığının meydana gelme süreci oldukça karmaşık olup, alkol ve uyuşturucu bağımlılıklarından farklı olarak henüz çok fazla araştırma konusu olmamıştır. Anılan diğer bağımlılık türlerinde olduğu gibi, bir bireyin bilgisayar ve internet bağımlısı olmasının birçok faktöre bağlı olduğu varsayılmaktadır. Bireysel faktörler, çevreden gelen etkiler ve internet içeriklerinin kendi özellikleri arasından ayrılır. Aynı zamanda bu faktörler birbirleriyle etkileşim içindedir.

Bireysel faktörler

Hem nörobiyolojik süreçler, hem de belirli kişilik özellikleri ve önceden var olan psikolojik yüklerin birer rol oynadığı varsayılmaktadır. Depresyonlu ve kaygılı insanların bilgisayar ve internet kullanımı ile ilgili sorunlar yaşaması daha sık görülmektedir. Ayrıca genel anlamda stresle daha zor baş edebilenler ve sorunları üzerine giderek çözmek yerine onlardan kaçmayı tercih eden insanların daha büyük risk altında olduğu sanılır. Başkalarıyla ilişki kurmakta zorlananlar, daha ziyade içlerine kapanık olanlar ve belki de aşağılık kompleksi içinde bulunanların da daha çabuk bu tür sorunlarla karşılaşacakları tahmin edilmektedir. Ayrıca aniden ve atılgan davrananlar, yani sık sık sonuçları düşünmeden hareket edenler ve davranışlarında daha az bilinçli olanların daha büyük tehlikede olduğu söylenebilir.

Çevre

Sorun yaşayan kişilerin çevresinin de bilgisayar ve internet bağımlılığına yakalanma olasılığı üzerinde bir etkisi olabilir. Ailede yaşanan çatışmalar, okulda veya işte yaşanan başarısızlık nedeniyle sık sık meydana gelen olumsuz tecrübeler, sanal alemlere kaçışı hızlandırabilir. Birçok zaman sorunlu gençlerin okulda ve arkadaş çevresinde daha az kabul gördükleri ve boş zamanlarında dar çerçeveli bir meşguliyet profiline sahip oldukları görülür. Ayrıca özellikle tek ebeveynli ailelerde yaşayan veya kendi anne-babaları iletişim araçları kullanımında aşırıya kaçan gençler, sorun yaşama tehlikesiyle karşı karşıyadır. Bilgisayar ve internet, sorunları göz ardı etmeye ve onların yerine internet aktivitelerinde olumlu deneyimler aramaya imkân sunar.

İnternet ve oynanan oyunların özellikleri

İnternette sunulan bazı olanaklar, kullanıcıları çok güçlü bir şekilde kendine bağlar ve büyük oranda zaman ve dikkat gerektirir. İnternete ise sınırsız kullanım kotaları sayesinde görece ucuz bir şekilde gece-gündüz erişilebilmektedir. Sanal ortamda sunulanlar herkese açıktır. Bu sınırsız olanaklar güçlü bir “çekim kuvvetini” doğurur. Çok kullanıcılı rol üstlenen oyunlar (RPG) denen oyun türü özellikle yüksek bir bağımlılık yapma potansiyeline sahiptir, diğer bir deyişle bağımlılık yapmaları çok kolaydır. Bu oyunlar teorik olarak hiçbir zaman son bulmazlar; oyuncular ise diğer oynayanlardan oluşan ve karşısında sorumluluk hissi duydukları bir topluluğa dahil olurlar. Böylece bir birliktelik duygusu meydana gelir, kişi takdir edildiğini hisseder ve gittikçe dâhil olduğu grup ve kullandığı oyun karakteri ile kendini özdeşleştirir. Ancak strateji oyunları da (örn. “Warcraft”, “League of Legends”) ve tetikçi oyunları (Shooter oyunları) (örn. “Battlefield”, “Call of Duty”) da sık sık sorunlu bir kullanıma yol açar. Sosyal ağlar ise, “güncel olmak” için sürekli dikkat vermeyi ve zaman harcamayı talep eder.

Başka insanlarla ilişkiler, birçok insanın zorluk yaşadığı gerçek yaşamdan farklı olarak bu ortamda kolayca ve bağlayıcı olmayan bir şekilde kurulabilir.

Bu koşullardan hangilerinin münferit durumlarda bir bilgisayar ve internet bağımlılığının meydana gelmesine yol açtığı kolayca söylenemez. Ancak bir çok faktörün etkileşiminin etkili olduğu varsayılabilir. Bilgisayar ve internet bağımlıları çoğu zaman günlük sorunları çözmede aciz kalır ve sanal aktivitelere girişerek bunlardan kaçar.

Bilgisayar ve internet bağımlılığı nasıl teşhis edilir?

Bilgisayar ve internet bağımlılığının özellikleri

Bilgisayar ve internet bağımlılığı için genel bir tanım bulunmamaktadır. Bir ileti-şim aracının kullanımının nereye kadar normal ve hangi noktadan sonra sorunlu olduğunu belirlemek zordur. Uzmanlar arasında da bu konu henüz tam olarak netleştirilememiştir. Ancak normal davranış biçimlerinden sorunlu davranışlar üzerinden hastalıklı veya bağımlı davranışlara geçiş tedricen gerçekleşir ve genellikle uzun bir süreç halinde olur.

Yine de bağımlı bir davranış biçimine işaret eden belirli özellikler söz konusudur:

Söz konusu iletişim aracı ile yerine getirilen aktivitenin zihni yoğun olarak meşgul etmesi

Başka meşguliyetler yerine getirildiğinde de kişinin aklı-fikri sürekli internet oyununda, Chat’tedir. Bu nedenle kişinin bir konuya odaklanması neredeyse mümkün olmamaktadır.

Kontrol kaybı

Oyuna sık sık başta planlandığından veya kararlaştırıldığından çok daha fazla zaman ayrıldığı görülür. Bu davranışları değiştirme çabaları tekrar tekrar başarısızlıkla sonuçlanır.

Tolerans gelişimi

Kendini “iyi hissetmek” için gittikçe daha çok zaman bilgisayar kullanılarak geçirilmek zorundadır.

Yoksunluk sendromu

Bağımlılık sorunu olan kişilerde bilgisayarı kullanamadıklarında çoğu zaman sinirlilik, kafa veya moral bozukluğu veya can sıkıntısı görülür ve yakınları bilgisayar kullanımını kısıtlamaya kalkıştıklarında saldırgan bir tavırla tepki verirler.

Başka meşguliyetlerin gittikçe daha çok ihmal edilmesi

Bağımlılık sorunu olan kişiler zamanla gittikçe daha çok sanal alemlere çekilir ve odalarından neredeyse hiç çıkmazlar. Hobilerine veya daha önce keyif aldıkları diğer aktivitelere hiç ya da çok az ilgi gösterirler

Olumsuz sonuçlara rağmen davranışlara devam edilmesi

Okul ya da işteki devamsızlık süreleri gittikçe artar. Performans düşer, notlar kötüleşir, aile fertleri ve arkadaşlarla kavgalar artar.

Sorunlardan kaçma

Özellikle gerçek hayattaki sorunlar arttığı ve işler yolunda gitmediği zamanlarda oyun oynanır. Korku ve kaygılar gibi rahatsız edici hisler bilgisayar kullanımının artmasına neden olur.

Yalanlar

Bağımlılık sorunu olan kişiler genellikle çevrelerine bilgisayar veya internet kullanımları hakkında yalan söylerler ve bu durumlarını ailelerinden ve dostlarından gizlemeye çalışırlar.

Somut tehlikeler

Aşırı durumlarda kişinin sahip olduğu işi ya da başka kişilere olan ilişkileri bile tehlikeye girebilir. Örneğin çalışanlar işe gitmedikleri için ihtar ya da çıkış alabilir, öğrenciler devamsızlık nedeniyle sınıfta kalabilir ve sevgililer ya da eşler arasında ayrılmalar meydana gelebilir.

Hangi noktadan sonra durum tehlikeli olmaya başlar?

Bilgisayar ve internet ile zaman zaman yoğun olarak meşgul olunması özellikle genç insanlarda olağanüstü bir durum sayılmayabilir, özellikle yeni bir oyun, yeni bir sohbet olanağı keşfedilmişse ve deneniyorsa. Ancak yeni şeylerin cazibesi çoğu zaman hızlı bir şekilde azalır ve kişinin davranış biçimi yeniden normale döner.

Yine de kendinizde veya bir yakınınızda yukarıdaki belirtilerden biri veya birkaçı, birkaç ay boyunca fark edilirse, bu ciddiye alınması gereken bir tehlike ya da bir bağımlılığın bulunuyor olmasına işaret sayılabilir. İnternetle meşgul olmak böyle durumlarda çoğu zaman yaşamın merkezi haline gelmiş olur ve bu durumdan kurtulmak için dışarıdan uzatılan bir yardım eli gerekli olabilir.

Birçok bilgisayar ve internet bağımlısı aynı zamanda başka psikolojik hastalıklardan şikâyetçidir, örn. depresyon gibi.

Bilgisayar ve internet bağımlılığının sonuçları

Bir bilgisayar ve internet bağımlılığı, sorunlu bireyler için geniş kapsamlı sonuçlar beraberinde getirir. Çoğu zaman bu durumdan aile ve arkadaş ilişkileri özellikle etkilenir.

Çoğu zaman (sürekli oturmaktan dolayı) bel veya baş ağrıları, uyku bozuklukları (bozuk bir uyku-uyanıklık döngüsü), bedensel yozlaşma ve bakımsızlık ve aşırı kilo artışı ya da kaybı (beslenme bozukluğu nedeniyle) meydana gelir.

Sosyal ilişkiler ile görevler sürekli ihmal edilerek, aile fertleri ile kavgalar meydana gelir. Bu aşırı gerilim ve çatışmalara neden olabilir, örneğin kişinin annesi-babası ile. Dostluklar ve gerçek dünyaya ait ilişkilerde kayıplar yaşanır, kişi gittikçe yalnızlaşır.

Bağımlılık sorunu olan kişi davranışlarından dolayı okul, meslek eğitimi veya iş hayatı gibi diğer yaşam alanlarını da ihmal etmeye başlar; buysa okulda veya işte ciddi sonuçlara yol açabilir. Okuldaki performans düşer, devamsızlıklar nedeniyle okuldan veya meslek eğitiminden atılma tehlikesi yaşanır ve kişi işini kaybetme tehlikesi ile karşılaşabilir.

İnternet ve bilgisayar bağımlılığı sonucunda meydana gelen sorunlar, bağımlılık sorunu olan kişilerin sanal alemlere daha çok sığınmalarına neden olur. Buysa tarif edilen sonuçların daha da vahimleşmesine yol açar. Böylece belli bir noktadan sonra destek almadan içinden çıkılması mümkün olmayan bir kısır döngü başlamış olur.

Bilgisayar ve internet bağımlılığı nasıl tedavi edilir?

Gittikçe daha çok insan bilgisayar ve internet bağımlılığına yakalanıyor ve uzmanlar arasında bu bağımlılık uzun zamandan beri ciddi bir sorun olarak bilinmektedir. Ancak resmen hastalık olarak kabul edilmesi kısa süre öncesine dayanır. Bu nedenle henüz çok sayıda özel yardım programları yoktur, örn. uyuşturucu gibi diğer bağımlılık hastalıkları için olduğu gibi. Yine de psikiyatri servisleri ve özel tedavi sunan yerlerin oluşturduğu yardım ağı gitgide genişlemektedir. Psikiyatri servisleri bireysel ihtiyaca göre ayakta ya da yatarak uyguanan psikoterapi programlarına aracılık eder.

Tedavinin başında öncelikle bağımlılığa neden olan davranışın ne kadar belirginleştiği ve başka psikolojik hastalıkların bulunup bulunmadığı araştırılır. Hastayla birlikte sorunlu davranışın nedenleri araştırılır ve hangi tedavi yönteminin en iyi sonuç verebileceği kararlaştırılır. Kişinin “gerçek hayata” katılımının yeniden artırılması için çalışmaya başlanılır.

Psikoterapi ve tedavinin başarılı olabilmesi için, kişinin söz konusu yardımdan yararlanmak konusunda motive olması ve sorunun bilincine varmasının sağlanması çok önemlidir. Bunun için iletişim araçlarını kullanış biçiminin artı ve eksileri üzerinde konuşulmaya çalışılır. Bu bağlamda sorunlu kişinin profesyonel yardım alarak, kullanım davranışının artık onun için zarar teşkil etmeyeceği şekilde kontrol etmeyi öğrenebileceği anlatılır.

İletişim araçlarını sağlıklı kullanma yetkisinin geliştirilmesi

Tedavi esnasında kişilerin bir müddet bilgisayar kullanmamaları gerekse de, bu onların artık tamamıyla bilgisayar kullanımından uzak durmaları gerekeceği anlamına gelmez. Onlar günümüz hayatının önemli bir unsuru haline gelmişlerdir: Meslek ve okul hayatımızda gitgide artan bir yoğunlukla bilgisayar ve internete aşinalık ve bunları hedef yönelik kullanabilme yeteneği beklenir. Dolayısıyla bağımlılıktan sonraki hayat için bu tür iletişim araçlarını bilinçli ve sağlıklı kullanma yetkisinin geliştirilmesi amaçlanır. Buysa bilgisayar ile internetin ölçülü ve anlamlı şekilde kullanılması ve kullanım esnasında mevcut tehlikelerin bilincinde olunması ve aynı zamanda gerçek hayat ve ilişkilerin beraberinde getirdiği sorumluluklardan kaçılmaması anlamına gelir. Sanal alem uygun bir şekilde gerçek dünyaya entegre edilmeye çalışılacaktır.

Kişinin akrabaları, arkadaşları ve tanıdıkları neler yapabilir?

Başta anne veya baba olmak üzere akrabaların çocuğun iletişim araçları kullanış biçiminin ne zaman normal ve ne zaman sorunlu olduğunu değerlendirmeleri kolay değildir. Sorunlu kişiler çoğunlukla zararlı davranış biçimlerinin bilincinde değiller, onu olumsuz olarak değerlendirmezler ve bazen mantıklı bile bulurlar. Yakınların kaygılarını, örneğin anne ile babanın endişelerini, çoğu zaman anlamazlar. Bazıları ise davranışlarından dolayı utanç duyabilirler ve bu yüzden daha da içine kapanabilirler.

Kişinin bağımlılık davranışları göstermesi akrabaları ve yakınları için oldukça moral bozucu olabilir. Sorunlu bireylere neredeyse ulaşılamaz ve onlar aile yaşamına artık katılım göstermez. Ebeveynler sorunla baş etmede yetersiz kalırlar, çünkü çoğu zaman kullanılan iletişim programları, örneğin bilgisayar oyunları veya sohbet (“chat”) programlarına yabancı kalırlar. Kendilerini çaresiz hissederler ve ellerinden bir şey gelmediğini düşünürler. Söz konusu sorundan bahsetmek ise böyle bir durumda zor olabilir. Çoğu durumda sorunlu kişilerle sorunlar hakkında konuşmak mümkün değildir. En kötü ihtimalle konuşmalar sert, bazen fiziki şiddet bile içeren tartışmalarla son bulur.

Sorunu dile getirmek

Tüm bu zorluklara rağmen, sorunu görmezlikten gelmek yerine, ilgili kişiye onunla ilgili duyulan endişeleri açıkça bildirmek ve birlikte çözüm aranmak istendiğini göstermek önemlidir. Ebeveynler ise bu konuda mümkünse ortak bir duruş sergilemelidir. Ayrıca çaresiz kalındığında, profesyonel yardım almak çok faydalı olabilir. Sorunlu kişinin yakınları bunun için psikiyatri servislerine başvurabilirler.

Bilgisayar ve internet bağımlılığının önüne nasıl geçilebilir?

Önlem almanın en iyi yolu, genel anlamda iletişim araçları ve özel olarak interneti bilinçli, dikkatli ve sorgulayıcı bir şekilde kullanmayı öğrenmektir. Bunun için kullanımla ilgili meydana gelebilecek tehlikeler hakkında yeterli derecede bilgi almak kesinlikle şarttır. Anne-babalar çocuklarına, iletişim araçlarını doğru bir şekilde kullanma hakkında konuşmalı ve olası tehlikelere işaret etmelidir. Çocuklarının söz konusu iletişim aracını kullanışına ilgi göstermeleri faydalıdır. Fakat onların tamamen yasaklanması pek faydalı değildir.

Kesin kurallar

Kullanılan olanakların türü ve kullanıldıkları süreler ve zamanlarla ilgili kesin kurallar belirlenmelidir. Birlikte belirlenen bu kuralların anlamlı olabilmesi için, herkesin onlara riayet etmesi ve yetişkinlerin istenmeyen davranışlarla kötü örnek olmaması önemlidir. Okul, meslek eğitimi veya iş yükümlülüklerinin yerine getirilebilmesi için yeteri kadar zamanın ayrılabilmesine dikkat edilmelidir. Özellikle çocuklarda, bilgisayarın çocuk odasında değil de, evin daha merkezi bir konumda, örneğin oturma odasında olması, cihazın ne zaman ve nasıl kullanıldığı ile ilgili belirli bir kontrolün olması açısından mantıklı olabilir.

Alternatif faaliyetler

Alternatif uğraşıların da olması, örn. spor kulüpleri, arkadaşlarla veya aile ile birlikte yapılan faaliyetler, kurslar, birlikte oynama veya birlikte yenen yemekler gibi alternatif faaliyetlerin da olması önemlidir. Ortak aktivitelerin yapıldığı düzenli zamanların kararlaştırılması faydalı olabilir.